Intervista ma’ Frank Zammit

Nhar it-Tlieta, 23 ta’ Mejju 2023, fis-6.00pm, fil-Librerija tal-Fakultà tal-Arti, fl-Università ta’ Malta, Tal-Qroqq, Frank Zammit, minn Sydney, se jitkellem fuq il-poeżija tiegħu u fuq il-letteratura Maltija fl-Awstralja.

L-awtur se jiġi intervistat minn Adrian Grima, li jgħallem il-letteratura Maltija fid-Dipartiment tal-Malti tal-Università. Waqt li jkun Malta, Zammit se joħroġ ktieb ġdid tal-poeżiji, Mill-Bir ta’ Qalbi (2023), bi studju ta’ Dr Patrick Sammut, li jiżdied ma’ għadd ġmielu ta’ kotba li ppubblika Malta u l-Awstralja.

Din l-attività pubblika qed jorganizzaha d-Dipartiment tal-Malti fi ħdan il-Fakultà tal-Arti u jista’ jattendi għaliha kulħadd.

Skont Oliver Friggieri (Trifolju ta’ Lwien, 2014), bħala poeta, Frank Zammit “huwa qabelxejn emigrant, xi ħadd Ii jħoss il-kwistjoni tal-għeruq bħala realtà dejjem ‘in fieri’, argument dejjem miftuħ, inkomplet. Il-poeżija tat-tifkira hi element importanti fil-kitba kollha ta’ Frank Zammit. Mill-memorja tiegħu, maħżen ta’ żewg artijiet imbiegħda u differenti ħafna Ii huwa trawwem bħala poeta fl-ispazju ‘psikoloġiku’ ta’ bejniethom, huwa jagħżel aspetti karatteristiċi Ii juru fuq kollox sa liema punt il-poeżija tiegħu tistrieħ fuq l-imgnoddi, kundizzjoni permanenti f’kuntrast imma anki fi qbil mal-preżent. L-effett ewlieni tal-poeżiji tat-tifkira huwa Ii dawn jitbiddlu f’oġġetti statiċi, dejjiema, maqbudin għal dejjem fl-għeluq taż-żmien Ii jgħaddi u jeqred.”

FRANK ZAMMIT twieled il-Belt Victoria, Għawdex fis-27 ta’ Jannar 1944 u trabba I-Marsa. Ta’ għoxrin sena emigra lejn I-Awstralja fejn iżżewweġ u kellu tlett itfal. FI-1981 reġa’ lura Malta bil-familja biex ta l-opportunità lil uliedu li jgawdu wkoll il-kumplament tal-familja u li jifhmu aħjar il-kultura Maltija, sakemm fl-1984 irritorna Sydney bil-familja. Studja fis-Seminarju Arċiveskovili tal-Furjana, il-Liceo tal-Ħamrun, u Southampton, l-Ingilterra.

FI-Awstralja għamel korsijiet terzjarji tal-accountancy, il-liġi kummerċjali, l-informatika, ix-xandir, u l-ġurnaliżmu f’diversi kulleġġi Awstraljani u fl-iSpecial Broadcasting Services (SBS) Sydney.

L-Awstralja kien wieħed mill-pijunieri tat-tagħlim tal-Malti. Ħadem bħala computer programmer u systems analyst, accountant, investment manager, u traduttur u interpretu part-time mal-gvern u mal-privat f’bosta oqsma. Għal ħafna snin kien parti mit-tim ta’ xandara tar-Radju SBS ta’ Sydney.

Fl-isfera letterarja, Zammit kien u għadu attiv fl-għaqdiet letterarji f’Malta u l-Awstralja. Il-poeżiji tiegħu dehru f’għadd ta’ kotba: Bejn Żewġ Gżiriet (1995), II-Ballata tal-Maltin ta’ New Caledonia (1988), Il-Quddiesa bil-Għana Malti (1990), It-Triq Imqaddsa (1990), Valentin V. Barbara 70 Sena (koawtur, 1990), The Self and Beyond It, traduzzjoni ta’ ll-Jien u Lil Hinn Minnu ta’ Dun Karm (1997), Qwiel minn Fomm l-Imġarrab, poeżiji fuq stil ħajku (2010), u Mixjieti fi Triqatek (2013). Zammit huwa wkoll koawtur f’għadd ta’ antoloġiji li ħarġu fl-Awstralja u Malta, fosthom Trifolju ta’ Lwien (2014). Huwa jemmen li I-element ewlieni tal-identità Maltija huwa I-ilsien Malti.

Patrick Sammut jgħid li fil-poeżiji ġodda fil-ktieb Mill-Bir ta’ Qalbi (2023), Zammit jiddeskrivi “vjaġġ eżistenzjali, djarju ta’ poeta Malti-ċittadin-missier-nannu li ħalla wrajh lil art twelidu biex jgħix fug gżira kontinent imbiegħed.” Waħda mill-karatteristiċi Romantiċi f’dawn il-poeżiji hija l-ġibda lejn l-ambjent li magħha tiżdied ir-riflessjoni fuq il-konsegwenzi tal-iżvilupp. Sammut jikteb fuq kif il-poeżija ta’ Zammit tirrifletti wkoll l-esperjenzi tiegħu bħala bniedem attiv fil-komunità u permezz tagħhom. jiltaqa’ ma’ każijiet serji ta’ inġustizzja, żdingar u abbuż minn “tfal, nisa u xjuħ li ma jistgħux jew ma jafux kif jgħinu lilhom infushom.”

Frank Zammit għadu jaħdem f’diversi oqsma kulturali u soċjali fost il-Maltin fi New South Wales.

---

Dawn huma l-mistoqsijiet li ħejjejt għall-intervista ma’ Frank Zammit:

1. Frank, xtaqt nibda b’mistoqsija bijografika. Inti mill-Marsa, u naf li għandek qalbek marbuta mal-Marsa. Imma twelidt ir-Rabat, Għawdex fl-1944. Tista’ tispjegalna għaliex twelidt Għawdex? Naf li titkellem fil-qosor fuq hekk fil-“Kelmtejn lill-Ħbieb” fil-bidu tal-ktieb tiegħek Mixjieti fi Triqatek. L-ewwel Ċentinarju tal-Parroċċa tat-Trinità Qaddisa Marsa. 1913-2013 (Ċentru Malti La Valette, Blacktown NSW, 2013). Tiftakar xi ħaġa minn dak li tgħid il-familja tiegħek fuq iż-żmien li qattgħet Għawdex?
2. Il-poeżiji tiegħek f’dan il-ktieb huma mimlijin nies li kont taf il-Marsa u ġrajjiet marbutin magħha. X’tiftakar mit-tfulija tiegħek il-Marsa? Qed nitkellmu fuq il-perjodu ta’ bejn it-tmiem tat-tieni gwerra dinjija, li fiha l-Marsa sofriet ħafna minħabba li tinsab mal-port, u l-Indipendenza. 
3. Taħseb li l-Marsa kienet lokalità differenti minn irħula jew bliet oħrajn f’Malta dak iż-żmien?
4. Interessanti li meta tlaqt minn Malta mort skola Southampton, belt oħra mal-baħar. X’memorji għandek tal-esperjenza tiegħek l-Ingilterra?
5. Frank, fl-1988 inti ppubblikajt Il-Ballata tal-Maltin ta’ New Caledonia. Dan ix-xogħol iddedikajtu “lil min għandu għal qalbu l-wirt ta’ demmu u demmi u jifraħ bil-ġid ta’ ħutna Maltin.” Xi tfisser għalik illum din id-dedika?
6. Il-ġrajja ta’ Il-Ballata tal-Maltin ta’ New Caledonia hija dwar ġrajja li seħħet tassew fl-1916. Ġrajja li jiddispjaċini ngħid li l-biċċa l-kbira tal-Maltin ma jafuhiex. Inti ktibtha wara li ġie f’idejk il-ktieb importanti tal-istoriku Malti-Awstraljan, Barry York, Empire and Race: The Maltese in Australia 1881- 1949, (New South Wales UP, 1990) u qrajt l-istorja drammatika ta’ dawn il-mitejn u erbatax-il Malti u Maltija li ma tħallewx jinżlu l-art minn fuq il-vapur Gange. Għal dawk fostna li ma jafuhiex, x’kienet din il-ġrajja drammatika?

Nhar it-tnax tax-xahar f’Settembru 
Elf disa' mija w sittax,
ftit jiem biss wara l-Vitorja, 
mitejn kienu w erbatax.

Bejn Maltin w Għawdxin li nġabru 
f'Port il-Kbir biex jemigraw
lejn l-Awstralja, fejn hemm xtaqu 
b’ħidma w għagal ġid jaraw.

Min ilumhom jekk tamiethom 
kienu kbar għaliex ħassew 
b’passaport tal-Gran Brittanja 
hemm żgur jiġu stmati sew!

Ma’ dawk ħbiebhom l-Awstraljani 
qasmu t-tama, wisq batew
waqt taqbid ġewwa Gallipli 
flinkien tħabtu, flimkien bkew. (10)

7. Għall-kittieba, il-forma li jagħtu lill-kitba tagħhom mhix xi ħaġa inċidentali, mhix kumbinazzjoni. Għax kif nafu, il-forma u l-kontenut tal-kitba jridu jaħdmu flimkien u jsaħħu lil xulxin. Hawnhekk inti għażilt li tinqeda b’dik li ssejħilha “il-forma tal-ballata Maltija tradizzjonali,” l-għana tal-fatt. Kwartini u vers tat-tmienja, jew ottonarju. Għaliex għażilt din il-forma? F’dan ix-xogħol kien ħa sehem l-għannej u kitarrist Joe Galea, Grace Camilleri, għana u akkumpanjament, u Eddie Busuttil li ħa ħsieb id-direzzjoni mużikali. Għaliex ridt li jkun hemm recording bl-għana u d-daqq tradizzjonali Malti?
8. Frank, inti ridt li din il-ballata tkun biċċa xogħol “fejjieda.” Kelma sabiħa “fejjieda.” F’liema sens “fejjieda”? Għal min? Kemm tara xebh bejn din il-ġrajja drammatika ta’ grupp ta’ Maltin li kienu qegħdin ifittxu ħajja aħjar, jew kienu qegħdin jaħarbu mill-faqar u l-għaks, u l-ġrajjiet ta’ tant immigranti tal-lum li qegħdin ifittxu ħajja aħjar ’il bogħod mill-kenn ta’ darhom u ’l bogħod mill-familji u l-ħbieb tagħhom?
9. Għaliex importanti li nkunu nafu l-istorja tagħna, dak li għaddew minnu missirijietna u ommijietna? Kemm huma importanti għalina llum dawn it-“tifkiriet ta’ qlubija u sagrifiċċju kbir”?
10. Tajt ħafna importanti li din il-ballata għax mhix biss dwar ġrajja li seħħet fl-1916: hija poeżija li fiha tirrifletti fuq l-esperjenza kumplessa, li sikwit diffiċli ssib kliem biex tfissirha, tal-emigrazzjoni, anki tiegħek personali: it-tbatija tat-tluq u l-firda; il-biża’ minn dak li jista’ jiġri u l-inkwiet fuq dak u fuq dawk li se tħalli warajk; il-kuraġġ tal-għaġeb; id-determinazzjoni; it-tama f’ġejjieni aħjar, il-qtigħ il-qalb u fl-istess ħin is-sens ta’ avventura; il-ħolm u d-diżappunti; l-integrazzjoni f’komunità għalkollox ġdida.

11. L-istorja tispiċċa hekk:

La tiġix lura jekk ma tkunx liebsa

il-libsa l-ħamra

ta’ demm it-traġedja

u ċ-ċurkett il-mibrux

Ii m’għadux jiġik.

La tiġix Iura

jekk ġbinek ma jkunx imxarrab

bil-għaraq tal-ħajja iebsa

u jekk ħaddejk

ma jkunux imdellkin bid-dmugħ

imħallat mat-tajn tal-ħamla

Ii ġarritek magħha.

La tiġix lura

jekk it-triq lejja ssibha watja

u għarqbejk ma jkunux maħruqin

bir-ramel jikwi tad-deżert

Ii firidna u iżolana.

La tigix lura

jekk taħseb Ii se ssibni nistenniek

tard filgħaxija

bl-imnara f’idi

fuq l-għatba mmermra

tal-bieb imsewwes

Ii kont sabbatt warajk meta ħallejtni.

La tiġix lura

jekk issa temmen Ii ħadd ħliefi

mhu se jsabbrek u jaħjik …

għax jien ftaqart

u ma baqagħli xejn x’nagħtik.

7.3.1996

13. Issa nixtieq indur għall-ġabra l-ġdida tiegħek Mill-Bir ta’ Qalbi (2023) li għadha kemm ġiet stampata Malta. Dr Patrick Sammut, li kiteb id-daħla kritika tal-ktieb, jgħid li f’dawn il-poeżiji ġodda inti tiddeskrivi “vjaġġ eżistenzjali, djarju ta’ poeta Malti-ċittadin-missier-nannu li ħalla wrajh lil art twelidu biex jgħix fug gżira kontinent imbiegħed.” Tista’ tgħidilna ftit dwar ir-rwol tiegħek bħala nannu? Kemm tħoss li r-relazzjoni man-neputijiet jispira l-poeżija tiegħek?
14. Kemm għandek qalbek marbuta miegħu dan l-ambjent naturali? Ngħidu aħna poeżija tiegħek tal-1995 (Trifolju ta’ Lwien) bl-isem ta’ “Fi Ħdan in-Natura,” tibda hekk, donnha f’nofs ħsieb li jkun diġà għaddej: 

… u hemm ukoll

l-ilħna Ii ma nismax,

il-ħars Ii ma narax,

tfaqqigħ ta’ daħq

u krib l-ugigħ

Ii qatt ma jaslu sa widnejja:

dawn biċċa minni wkoll

għax jiena ma jien xejn

għajr ċellola oħra moħbija

il-gisem mistiku

ta’ omm Ii ma tmut qatt.

Kemm tħossok qrib l-ambjent naturali tal-Awstralja? 

15. Patrick Sammut jgħid li waħda mill-karatteristiċi Romantiċi f’dawn il-poeżiji hija l-ġibda lejn l-ambjent li magħha tiżdied ir-riflessjoni fuq il-konsegwenzi tal-iżvilupp. Din tema li tidher diġà f’poeżija tal-1996, “L-Aħħar Salut” (Trifolju ta’ Lwien, 75), dwar “l-isbaħ widien u għoljiet” li ħallejt warajk meta tlaqt minn Malta u “l-gaffa tibla’ dejjem bla qatt ma tixba’” li sibt meta ġejt lura Malta. Kemm taħseb li din ir-relazzjoni tiegħek mal-ambjent naturali hija grazzja, speċjalment meta tqis l-urbanizzazzjoni u ċ-ċementifikazzjoni mgħaġġla ta’ Malta kemm ilek l-Awstralja?
16. Frank, hemm aspett ieħor tal-ħajja u l-kitba tiegħek li nixtieq li nagħtuh l-prominenza kollha li jistħoqqlu, l-impenn tiegħek fil-komunità, kemm fost il-Maltin tal-Awstralja kif ukoll fost membri oħrajn tal-komunità. Hemm eżempju ta’ dan fil-poeżija “It-Tallaba” miktuba fis-sena 2000 fil-ktieb Trifolju ta’ Lwien (84) dwar ommijiet “jittallbu għall-għajxien ta’ wliedhom” maħkumin mid-droga, jew f’poeżija oħra bl-isem ta’ “Jien iben is-Sirja” tal-2013 (91). Patrick Sammut jikteb fuq kif il-poeżija tiegħek tirrifletti wkoll l-esperjenzi tiegħek bħala bniedem attiv fil-komunità u permezz tagħhom tiltaqa’ ma’ każijiet serji ta’ inġustizzja, żdingar u abbuż minn “tfal, nisa u xjuħ li ma jistgħux jew ma jafux kif jgħinu lilhom infushom.” Tista’ tkellimna aktar dwar dan l-impenn tiegħek? 
17. Kif issarraf dawn l-esperjenzi f’poeżija? Billi tirrakkonta dawn is-sitwazzjonijiet min-naħa tal-vittmi? Jew min-naħa tiegħek bħala osservatur attiv ta’ dak li jkun qed jiġri?

---